Το Κρεμλίνο της Μόσχας, την περίοδο 1475–1479
Η προσήλωση στην ορθή πίστη, στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων της βασιλείας του Ιβάν Γ΄ στη Ρωσία, είχε μετατραπεί σε σοβαρό πρόβλημα. Για πρώτη φορά από τον προσηλυτισμό του Αγίου Βλαδίμηρου το 988 μ.Χ., η Ρωσική Εκκλησία βρέθηκε να αντιμετωπίζει αντιπάλους εκ των έσω και να ταλαιπωρείται από εσωτερικές διαμάχες σχετικά με το σύστημα της πίστης. Στο Νόβγκοροντ μία μικρή ομάδα κληρικών άρχισε να αμφισβητεί την ορθόδοξη διατύπωση της έννοιας της θειότητας του Χριστού, τις συνήθεις μορφές λατρείας που περιλάμβαναν εικόνες, καθώς επίσης και τον μοναχισμό.
Καθώς έμοιαζε να έχουν θέσει υπό αμφισβήτηση τις χριστιανικές αντιλήψεις περί της Αγίας Τριάδας, οι αντίπαλοί τους, και κυρίως ο Άγιος Ιωσήφ του Βολοκολάμσκ, τους αποκάλεσαν ιουδαΐζοντες, μεγαλοποιώντας τη διαφωνία τους και συκοφαντώντας τους ως εχθρούς του χριστιανισμού. Η ομάδα απέκτησε ορισμένους οπαδούς στη Μόσχα, ακόμα και ανάμεσα στους αξιωματούχους των υπηρεσιών του Κρεμλίνου, προτού κατασταλεί η δράση της το 1503 και καούν οι ηγέτες της στην πυρά ως αιρετικοί. Αυτές ήταν και οι πρώτες εκτελέσεις τέτοιου είδους για αίρεση στην ιστορία της Ρωσίας. Η εκκλησία αδυνατούσε να υπερασπιστεί αυτές τις εκτελέσεις με βάση τις παραδόσεις της και αναγκάστηκε να στραφεί προς τη Δύση, αντλώντας από μία περιγραφή της ισπανικής Ιεράς Εξέτασης από τον αυτοκρατορικό πρεσβευτή προκειμένου να τις δικαιολογήσει.
Βασίλειος Γ΄
Μέσα σε αυτό το κλίμα της θρησκευτικής αναταραχής, την εξουσία ανέλαβε ο Βασίλειος Γ΄ (γιος της Ζωής-Σοφίας Παλαιολογίνας), μετά το θάνατο του πατέρα του Ιβάν Γ΄. Έτσι, λοιπόν, ο διάδοχος του θρόνου κληρονόμησε όχι μόνο το σχέδιο του ορθόδοξου ρωσικού βασιλείου, αλλά και την πραγματοποίησή του σε προχωρημένο στάδιο. Ο Βασίλειος Γ΄ άλλαξε και διόρθωσε κάποιο μέρος του σχεδίου, αλλά σε γενικές γραμμές το έργο του πατέρα του συνεχίστηκε και ολοκληρώθηκε.
Το 1515 ο μέγας ηγεμόνας της Μόσχας Βασίλειος απηύθυνε παράκληση προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τον Πρώτο του Αγίου Όρους, ζητώντας για ένα διάστημα στη Ρωσία τον λόγιο Βατοπαιδινό μοναχό Σάββα. Σ' αυτόν θ' ανέθετε την εκ νέου μετάφραση των λειτουργικών βιβλίων, της Αγίας Γραφής και των βιβλίων των αγίων πατέρων, από τα ελληνικά στα ρωσικά, διορθώνοντας έτσι και σοβαρές αλλοιώσεις που είχαν υποστεί με το χρόνο από την απειρία και την ολιγογραμματοσύνη των μεταφραστών και των αντιγραφέων.
Ο μοναχός Σάββας όμως ήταν γέρος και άρρωστος και έτσι στη θέση του επιλέχθηκε ο Μάξιμος (1470–1556) ως έμπειρος στις Θείες Γραφές και επιδέξιος στην ερμηνεία των οποιωνδήποτε εκκλησιαστικών βιβλίων.
Με θερμές προσευχές και με την ευλογία των πατέρων του Αγίου Όρους ο Μάξιμος ξεκίνησε μαζί με τους απεσταλμένους για τη Ρωσία, παίρνοντας μαζί του τον ιερομόναχο Νεόφυτο και τον Λαυρέντιο οι οποίοι γνώριζαν τη ρωσική γλώσσα. Έφθασαν στη Μόσχα στις αρχές του 1518.
Ο ηγεμόνας Βασίλειος και ο Μητροπολίτης της Μόσχας Βαρλαάμ δέχτηκαν με μεγάλη τιμή τον Μάξιμο ο οποίος άρχισε να ασχολείται αμέσως με την πλούσια βιβλιοθήκη του μεγάλου ηγεμόνα ταξινομώντας τα ελληνικά χειρόγραφα. Παράλληλα άρχισε να μεταφράζει και να διορθώνει παλαιά και νέα έργα.
Μάξιμος Γραικός
Πριν ταξιδέψει στη Μόσχα για να αναλάβει την ιερή του αποστολή, ο Μιχαήλ Τριβώλης, που στη μοναστική ζωή έλαβε το όνομα Μάξιμος, έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του στη Βενετία και τη Φλωρεντία. Η Δύση και ιδιαίτερα η Ιταλία, τα χρόνια μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, είχε δεχτεί πολλούς Έλληνες λογίους, και, επιδιώκοντας το θησαυρό της ελληνικής γραμματείας, τους δεχόταν με αγάπη και προστάτευε την επιστήμη.
Συγκεκριμένα η οικογένεια Τριβώλη, οικογένεια λογίων με επιφανείς προγόνους στην Κωνσταντινούπολη και την αυλή των δεσποτών του Μυστρά, ανήκε στη χορεία των λογίων που συνόδευσαν το Θωμά Παλαιολόγο κατά την έξοδό του από το Μυστρά, λίγο πριν από την πτώση του Δεσποτάτου.
Ο Μάξιμος σπούδασε, λοιπόν, στην όμορφη Φλωρεντία κοντά στον διαπρεπή Έλληνα φιλόλογο της εποχής Ιωάννη Λάσκαρη, ο οποίος του δίδαξε Θεολογία, Ιστορία, Φιλοσοφία και διάφορες γλώσσες όπως αρχαία ελληνική, λατινική, γαλλική και ιταλική. Αφού παρέμεινε τρία χρόνια στη Φλωρεντία, ταξίδεψε στη Βενετία, όπου συνδέθηκε με τον φημισμένο τυπογράφο Άλδο Μανούτιο, τον περίφημο εκδότη των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων.
Ιδιαίτερη έλξη άσκησαν επάνω του τα κηρύγματα του Δομηνικανού μοναχού Σαβοναρόλα, που με τον φλογερό του ζήλο αποκάλυπτε τη διαφθορά των συγχρόνων του και τους καλούσε σε μετάνοια. Όμως η εκκλησιαστική εξουσία της πόλης σταμάτησε τη δράση του μεγάλου ιεροκήρυκα, που σφράγισε τη ζωή του με μαρτυρικό θάνατο στην πυρά. Η καταδίκη του αγαπημένου του Σαβοναρόλα του δημιούργησε απογοήτευση για την τακτική της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας απέναντι στην ελευθερία της θεολογικής σκέψης. Έτσι μετά από μικρή παραμονή στο μοναστήρι του Αγίου Μάρκου στη Φλωρεντία, ο Μιχαήλ αποφάσισε να εγκατασταθεί στο Άγιο Όρος, στη μονή Βατοπεδίου και να γίνει ένας ταπεινός Αγιορείτης, την εποχή που το Άγιο Όρος γνώριζε μέρες δύσκολες και κρίση πνευματική και υλική.
Μάξιμος Γραικός
Όταν ο Μιχαήλ Τριβώλης έγινε ο μοναχός Μάξιμος στη μονή Βατοπεδίου, διάνυε το 35ο έτος της ηλικίας του. Εκεί σαν απλός μοναχός επιδόθηκε στη μελέτη χριστιανών συγγραφέων στην πλούσια βιβλιοθήκη της Μονής. Στο Άγιο Όρος αφέθηκε να πλαστεί ταπεινά από την μακρά ορθόδοξη μοναχική πατερική παράδοση, αποβάλλοντας τις στείρες ουμανιστικές επιδράσεις που είχε δεχτεί στη Δύση. Το ήθος και η μόρφωσή του τον έκαναν σύντομα πολύ γνωστό στο Άγιο Όρος. Αυτό ακριβώς το κύρος που είχε αποκτήσει αποτέλεσε και την αιτία της αποστολής του στη Ρωσία.
Το πρώτο σπουδαίο έργο για του οποίου την μετάφραση κάλεσε τον Μάξιμο ο μέγας ηγεμών της Ρωσίας ήταν το ψαλτήρι. Το βιβλίο αυτό των ψαλμών συμπεριλάμβανε και τα ερμηνευτικά σχόλια των Ελλήνων Πατέρων της ορθοδόξου Εκκλησίας και έτσι ενοποιημένο ήταν γνωστό στους Ρώσους ως «Ερμηνευτικός Ψαλτήρ». Το Ψαλτήριο με τη βαθιά του θεολογική σημασία, απολάμβανε μεγάλου σεβασμού από τον Ρωσικό λαό και είχε ευρύτατη διάδοση σ' όλα τα κοινωνικά στρώματα. Το κείμενο όμως είχε σκόπιμα νοθευτεί από αιρετικούς.
Ο Μάξιμος, επειδή είχε ανεπαρκή γνώση της ρωσικής γλώσσας, μετέφραζε από την ελληνική στη λατινική γλώσσα και οι βοηθοί του από την λατινική στη ρωσική. Η όλη εργασία κράτησε 17 μήνες. Όταν τελείωσε, παρέδωσε το έργο του στον ηγεμόνα, ο οποίος διαβίβασε το χειρόγραφο στον Μητροπολίτη Βαρλαάμ προς έγκριση. Συγχρόνως παρακαλούσε να του επιτρέψει την επάνοδό του στον τόπο της μετανοίας του, το Άγιο Όρος.
Μάξιμος Γραικός
Οι ευρύτατες θεολογικές και φιλολογικές γνώσεις του είχαν ιδιαίτερα εκτιμηθεί στη Μόσχα και ο μέγας ηγεμόνας δεν ήταν διατεθειμένος να στερηθεί τις υπηρεσίες μιας σπάνιας, για τη Ρωσία της εποχής εκείνης, προσωπικότητας. Έτσι του ανέθεσε νέες εργασίες και διορθώσεις: μεταφράσεις στις Πράξεις των Αποστόλων, στους Αποστολικούς Κανόνες, στους Κανόνες των Οικουμενικών και Τοπικών Συνόδων, στις Ομιλίες του Ιωάννου του Χρυσοστόμου και σε πολλά λειτουργικά βιβλία.
Με την πάροδο του χρόνου ο Μάξιμος εξοικειώθηκε με το περιβάλλον και δημιούργησε στενές σχέσεις και επαφές με τις πιο επιφανείς φυσιογνωμίες της ρωσικής πνευματικής κοινωνίας. Συγχρόνως όμως άρχιζε να δημιουργεί και εχθρούς. Η παράταση της παραμονής του τον εγκλιμάτιζε όλο και περισσότερο στις ιδιαιτερότητες των προβλημάτων της ρωσικής εκκλησιαστικής και κοινωνικής ζωής, με αποτέλεσμα να παίρνει θέση σ' αυτά.
Την εποχή αυτή στην πνευματική ζωή της Ρωσίας επικρατούσαν δύο τάσεις σχετικά με τον μοναχισμό. Η μία υποστήριζε ότι τα μοναστήρια δικαιούνταν να έχουν μεγάλη έγγεια ιδιοκτησία που θα περιλάμβανε χωριά και δούλους χωρικούς. Η άλλη ακολουθούσε την ησυχαστική παράδοση του Αγίου Όρους, φρονώντας ότι οι μοναχοί δεν πρέπει να μπλέκονται σε μέριμνες βιοτικές και να αντιδικούν με τους χωρικούς για πράγματα υλικά.
Ο Μάξιμος - χωρίς να ταχθεί με κανέναν- υποστήριζε τις σωστές απόψεις της Ορθοδοξίας για την περιουσία. Τόνιζε πως η Εκκλησία δικαιούται να έχει κτηματική περιουσία για τα απολύτως αναγκαία πράγματα και για τη διενέργεια αγαθοεργιών. Χτυπούσε όμως τον υπερβολικό πλούτο ο οποίος, έλεγε, διαφθείρει τον άνθρωπο και σκοτίζει το νου του.
Με την άνοδο λοιπόν του Ηγουμένου της μονής Βολοκαλάμσκ Δανιήλ στον μητροπολιτικό θρόνο της Μόσχας τα πράγματα άλλαξαν για τον Μάξιμο «Γραικό», όπως είχε γίνει πια γνωστός στη Ρωσία. Αφορμή για την σύγκρουση με την πολιτική και θρησκευτική ηγεσία δόθηκε όταν ο ηγεμόνας θέλησε να χωρίσει την ευσεβή σύζυγό του Σολομονή, επειδή δεν έκανε παιδιά για να αφήσει διάδοχο, και να παντρευτεί την Λιθουανή καθολική Ελένη. Ο Μάξιμος αντιτάχθηκε. Αυτή του η στάση προκάλεσε τη δυσμένεια του ηγεμόνα απέναντί του.
Ο Βασίλειος Γ΄ εισέρχεται στο παλάτι μαζί με τη μέλλουσα γυναίκα του Ελένη Γκλίνσκαγια
Έτσι μεταξύ του 1524‐25 διατάχθηκε η σύλληψή του. Του επιφυλάχθηκε μια θεαματική δίκη, το Μάιο του 1525, στην οποία προήδρευσαν ο Μέγας Ηγεμόνας και ο Μητροπολίτης Δανιήλ, που εκτελούσε χρέη εισαγγελέα.
Οι κατηγορίες εναντίον του ήταν χαλκευμένες και ψεύτικες. Τον κατηγόρησαν και του καταλόγισαν αίρεση, μαγεία, κατάκριση και συνωμοσία κατά του ηγεμόνα, κατασκοπεία υπέρ του Τούρκου σουλτάνου, κατάκριση για την αντικανονική διακοπή των σχέσεων της Ρωσικής Εκκλησίας με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, κατάκριση εναντίον των μοναστηριών και της Εκκλησίας για τις κτίσεις της σε γη και δούλους χωρικούς και άλλα διάφορα.
Έτσι τον καταδίκασαν σε εγκλεισμό στη μονή Βολοκαλάμσκ ως αιρετικό και ως αμετανόητο αμαρτωλό. Εκεί τον οδήγησαν σιδηροδέσμιο σε απομόνωση και τον παρέδωσαν στην εκδίκηση των μοναχών που τόσο είχε ελέγξει. Το χειρότερο ήταν ότι του απαγόρευσαν τη Θεία Κοινωνία και τη συμμετοχή του στις ακολουθίες του Ναού.
Το 1531 η δίκη του επαναλήφθηκε με παλιές και νέες κατηγορίες, και με νέα ισόβια αυτή τη φορά κάθειρξη στη μονή Ότροτς της πόλεως Τβέρις. Εκεί η θέση του καλυτέρευσε. Μπήκε κάτω από την προστασία του επισκόπου Τβέρις Ακακίου, ο οποίος, αν και ανήκε στον κύκλο του Δανιήλ, ήταν άνθρωπος ήρεμος και καλοκάγαθος και περιέβαλε τον Μάξιμο με αγάπη. Του έδωσε την άδεια να γράφει και να διαβάζει βιβλία.
Ο Μάξιμος παρέμεινε φυλακισμένος για 23 ολόκληρα χρόνια. Η εκδικητικότητα των κρατούντων δεν κάμφθηκε με τίποτε. Όμως, ακόμα και εξόριστος παρέμεινε μία ισχυρή προσωπικότητα στον χώρο της εκκλησίας και, τελικά, ο νεαρός Ιβάν Δ΄, το 1548, διέταξε την απελευθέρωσή του.
Μάξιμος Γραικός
Ο Μάξιμος πήγε να ζήσει στη μονή Αγίας Τριάδος έξω από την Μόσχα, στο σημερινό Ζαγκόρσκ, την οποία είχε ιδρύσει ο όσιος μοναχός Σέργιος. Ήταν αποκαμωμένος από το βάρος των δεσμών και τη ζοφερή φυλακή, από τις εσωτερικές και εξωτερικές θλίψεις και τα βάσανα. Έτσι έμεινε στη Ρωσία και αναπαύθηκε στα 1560, στις 21 Ιανουαρίου, σε ηλικία 90 χρόνων, αφήνοντας πίσω του ένα τεράστιο συγγραφικό έργο που είναι γραμμένο κυρίως στα ρωσικά, με εξαίρεση ένα μικρό αριθμό κειμένων που διασώθηκαν στα ελληνικά. Τα γραπτά του αντιγράφηκαν ευρέως και εξακολούθησαν να ασκούν επιρροή σε πολλά θέματα κατά τον επόμενο αιώνα.
Μετά το θάνατό του η ρωσική συνείδηση αφυπνίστηκε και αντιλήφθηκε τη μέγιστη αδικία απέναντι στον πολύτιμο αυτόν άνδρα. Ο Μάξιμος υπήρξε ο πρώτος στη Ρωσία μαρτυρήσας υπέρ της ορθοδόξου πίστεως και ζωής και σαν μάρτυρας και άγιος υψώθηκε στη συνείδηση του ρωσικού λαού.
Για τη σύνταξη του κειμένου χρησιμοποιήθηκαν οι πηγές: Αντρέεφ, Ί., Λεσένκο, Λ. (2015). «Δοκίμια ρωσικής ιστορίας», Αθήνα // Bushkovitch, P., (2016). «Ιστορία της Ρωσίας», Αθήνα. // www.imartis.gr.
Πηγές φωτογραφικού υλικού: days.pravoslavie.ru // www.culture.ru // www. azbyka.ru
